Golubački grad ili Golubac je srednjovekovnatvrđava,spomenik kulture od izuzetnog značaja.Nalazi se u Nacionalnom parku Đerdap, na desnoj obali Dunava, 4 km nizvodno od današnjeg naselja. Smeštena je na visokim liticama, na mestu na kom se reka sužava, na samom ulazu u Đerdapsku klisuru.

Tvrđava je građena lepezasto i sastoji se od tri dela: prednjeg, zadnjeg i gornjeg grada (sa citadelom). Čini ga ukupno 10 kula i dve velike kolske kapije. Ispred vrđaveje bilo civilno naselje, o čemu danas svedoče samo neki delimično istraženi objekti.

Golubac je imao burnu istoriju. Tokom srednjeg veka, vodile su se mnoge bitke oko njega, naročito između Osmanskog carstva i Kraljevine Mađarske. Od 1867. godine, predat je srpskom knezu Mihailu Obrenoviću. U savremeno doba Golubac je popularna turistička atrakcija na Dunavu. Tokom 2012. godine je započet projekat revitalizacije tvrđave u okviru kojeg je izgrađena obilaznica i tunel, a do kraja 2017. se prvobitno očekivala kompletna obnova.

Golubačkom tvrđavom upravlja Javno preduzeće „Golubački grad-tvrđava”. Tvrđava je potpuno obnovljena i svečano otvorena 29. marta 2019. godine.

Uređenje tvrđave

Golubački grad-tvrđava se nalazi na desnoj obali Dunava, u opštini Golubac, na ulazu u područje Nacionalnog parka „Đerdap”. Ulazna kapija tvrđave predstavlja i glavni ulaznu tačku u nacionalni park za zapadne strane, a istočno od bedema tvrđave se nalazi strogi prirodni rezervat „Golubački grad”.

Osnova Golubačkog grada je nepravilna, dosledno prilagođena konfiguraciji terena. Usečen u stenu svakako da je predstavljao jednu od najtežih prepreka upadu neprijatelja sa severa. Najvišim tačkama utvrđenja, istočnim i južnim, teško je bilo prići zbog stenovitog terena, a najlakši mogući pristup je sa zapadne strane. Između zidova i kula je postojala veza, a iz svake kule moglo se izaći na odbrambeni zid (Simić, 1983). Golubac je bio opasan sa devet kula uglavnom četvrtastog oblika. Ispred najnižeg dela utvrđenja nalazio se vodeni rov, preko koga se mostom, kroz kapiju, ulazilo u grad. U gradu je postojalo unutrašnje i spoljašnje utvrđenje.

Golubac je građen lepezasto i sastoji se od tri dela: prednjeg, zadnjeg i gornjeg grada (sa citadelom). Čini ga ukupno 10 (9+1) kula i dve velike kolske kapije. Kule su kasnije Turci ojačali otvorima za topove i dodavanjem još jedne kule (10.) oko 1480. godine. Ispred grada se nalazi prednji zid (I) koji čini spoljni zid šanca, a koji je verovatno bio pun vode jer je povezan sa Dunavom koji ga je verovatno punio. Grad je teškim lancem povezan sa stenom Babakaj (koja i danas viri iz vode u sred Dunava), tako da je u potpunosti kontrolisao kako drumski, tako i rečni saobraćaj kroz Đerdapsku Klisuru. Ispred tvrđave e bilo civilnonaselje, o čemu danas svedoče samo neke, delimično istražene građevine.

Prednji grad

Prednji grad se sastoji od gornjeg i donjeg dela koje je delio zid koji povezuje 4. i 7.kulu.

U donjem delu se nalazi ulaz (II), koji su čuvaju 9. i 8.kula, koja je pojačana otvorom za top. Na kraju grada se nalazi 10. kula, koju su dogradili Turci, kao niskuartiljerisku kulu. Ona kontroliše prolaz Dunavom i prilaz gradskoj kuci (koja se verovatno nalazila između 5. i 10.kule), a sa 9. kulom je vezana niskim zidom. Niski zid vezuje 5. i 9. kulu, dok su krak ka 10. kulidodali Turci. Nasuprot ulazu nalazila se kolska kapijakoja je vodila u zadnji grad. U ovom delu nije bilo građevina sa izuzetkom ostataka koji se nadovezuju na 8. kulu i koji su verovatno bili sa njom povezani u jednu celinu. Uz sam put, paralelno sa njim, se nalazi kanal širine 0,5 i dubine 0,75metara, od koga počinje strma padina.

Pogled na gornji deo prednjeg grada

Na zidu koji deli gornji od donjeg dela je smeštena kapija (III) kroz koju se ide ka gornjem gradu. U gornjem delu nema građevina i tu se nalazi putić koji ide ka kapiji (IV) koja vodi u gornji grad i nalazi se u zidu, na visini 2 metra od zemlje do koje vode stepenice, uz samu 3. kulu. Na zid koji povezuje 6. i 7. kulu penje se stepenicama (V), dok se na zid između 6. i 3. kule penje kroz 6. kulu.

Pogled sa citadele na zadnji grad

Zadnji grad

Zadnji grad od gornjeg odvajaju zid (koji povezuje 2. i 4. kulu) i oštra stena visine 3 do 4 metra. Na zid, nad kolskom kapijom, penje se stepenicama (VI). Uz samu 5. kulu nalazi se zgrada (VII)(koja je verovatno bila magacin ivojna baraka) iz koje se izlazilo na zid koji se od 5. kuleprostire paralelno sa rekom i vodi skoro do stene na kojoj je smeštena 2.kula.

Gornji grad

U gornji grad se ulazi krozkapiju(IV) i odatle putić vodi, paralelno sa zidom između 1. i 3.kule, do ulaza (VIII) u citadelu. Ispod tog putića se nalazi nekoliko zgrada, između kojih se staza spušta kroz kapiju (X) ka 2. i 4.kuli i zidu nad zadnjim gradom. U steni na kojoj se nalazi 1. kulaurezan je rezervoar (IX) za vodu koji se punio kišnicom. Na zidu, između 4. kule I kapije (IV), nalazi se isturena terasica.

Prilaz Donžon kuli

Sama citadela je pravougaonične, skoro kvadratne osnove kroz koju se, između spoljašnjeg zida i stene na kojoj se nalazi 1. kula, provlači putić ka poslednjem uporištu utvrđenja Donžon kuli (1. kula). Poslednji deo putića (XI), širok nepun metar, oivičen je oštrim liticama, koje se sa jedne strane obrušavaju u unutrašnjost citadele nekih 5 do 6 metara ispod, dok se sa druge obrušavaju nekoliko desetina metara niže skoro do nivoa Dunava. Posebnu čar tom prelazu daje vetar koji stalno duva, jer je okrenut ka Đerdapskoj klisuri, pogotovo kad iz klisure izleti košava.

Kule

Donžon kula

10.kula

Kule u vrđavi su sa drvenim spratovima i stepenicama u unutrašnjosti, dok su stepenice koje vode do njih kamene. Širina stepenika je nepunih 60 santimetara. Polovina kula je sa svih strana od kamena (1,2,4,5,10), dok su ostale sa tri strane kamene, a četvrtu stranu, koja je okrenuta ka unutrašnjosti, nemaju (3,6,7,8,9,).

1. kula je Donžon. Ima osmostranu osnovu iz koje se izdiž kružni vrh u čijem se središtu nalazi kvadratna unutrašnjost. Ulazi se kroz vrata (XII) koja vode do terase zaštićene grudobranima, sa koje se ulazi (XIII) u ogrugli deo kule. Kroz kulu, oko kvadratne unutrašnjosti, vode kamene stepenice koje vode na vrh.

2. kula ima kružni oblik i sa svih strane je kamena.

3. kula ima kvadratnu osnovu, dok joj je slaba strana okrenuta kaDonžon kuli, a na poslednjem spratu ima terasicu koja gleda kaĐerdapu.

4. kula ima kvadratnu osnovu. Ima ulaz u ravni tla, dok se sa jednog od njenih viših spratova izlazi na zid koji je povezuje sa 3. kulom, u kom se nalazi kapija (IV). U prizemlju je smeštena pravoslavna kapelica o čemu svedoče niše za oltar, đakonikon I proskomidija koji su okrenuti ka istoku, a izgrađeni su sa kulom tj. nisu kasnije dozidane.

5. kula je pravilnog kvadratnog oblika. Jedina vrata koja vode u nju smeštena su na zidu, koji je spaja sa 4. kulom, do koga vode kamene stepenice (VI).

6. kula ima kvadratnu osnovu, ali je sa spoljašnje strane ojačana nepravilnom šestostranom osnovom. Kroz nju vode stepenice ka zidu koji je povezuje sa 3. kulom.

7. kula ima kvadratnu osnovu ali je spolja pojačana u obliku kruga.

8. kula ima nepravilnu četvorostranu osnovu i nešto je niža od ostalih.

9. kula ima kvadratnu osnovu, dok spolja ima osmostrano pojačanje.

10. kula je niska (ima samo jedan sprat), sa otvorima za topove. Osnova joj je osmostrana i gotovo je istovetna trima kulama koje su, sa istom namenom (kao artiljerijske kule), dodateSmederevskoj tvrđavi.

Prošlost tvrđave

Golubac

Pogled na glavnu kapiju

Neposredno posle Prvog svetskog rata kroz stenu, na kojoj se tvrđava nalazi, probijen je magistralni put koji prolazi kroz tvrđavu, koristeći obe kolske kapije u utvrđenju. Glavna ulazna kapija je srušena bez prethodno urađene dokumentacije. Ovaj put je najkraća veza Srbije sa istočnim delovima Balkanskog poluostrva, tako da su se neretko kroz tvrđavu provlačili šleperi, koji su jedva da mogu proći kroz kapije. Neposredno pred obnovu tvrđave, napravljen je novi tunel 20-30 metara dalje i izvan tvrđave, dok je postojeći zatvoren za korišćenje u saobraćajne svrhe.

Izgradnjom hidro elektrane naDunavu, njegov nivo kod Golupca se podigao, tako da su najniži delovi grada potopljeni. U godinama velikih suša ili kada zbog poplavnog talasa HE ispuste veću količinu vode, moguće ja uploviti stojeći na čamcu u zgradu u zadnjem gradu (VII), dok se pri normalnom vodostaju čamac jedva provuče kroz lučne ostatke zgrade. Potopljeni delovi zidina, zajedno sa desetom kulom, pružaju sjajne mogućnosti pasioniranim ljubiteljima pecanja, kojih uvek ima u najnižim delovima tvrđave.

Zbog svog istorijskog značaja i izuzetne arhitektonske vrednosti, Golubačka tvrđava je proglašena za spomenik od izuzetnog značaja 1979. godine (Spomeničko nasleđe Srbije, 2009). Istraživački i konzervatorski radovi započeti su 1969. godine, a završeni 1987. godine, zbog nedostatka finansijskih sredstava.

Početkom21. Veka svi delovi utvrđenja iznad puta, uključujući i šanac, su bili skroz obrasli koprivama, kupinama,šipkomi sličnim rastinjem koje je skoro u potpunosti onemogućavalo kretanje kroz gornje delove utvrđenja, osim po malomuskom putiću koji je vodio do Donžon (1.)kule. Tokom proleća 2005, izvršena je akcija uklanjanja tog rastinja iz šanca i prednjeg grada. U samom šancu je obnovljena česma (koju je do tad skrivalo visoko rastinje) podignuta u čast poljskog viteza Zaviše Crnog koji je ostavio svoj život u Golupcu. U samoj se citadeli, uzkupine, smestilo i nekoliko stabala smokve.

Tvrđava je višestruko ugrožena radom kamenoloma, uticajem uspora Dunava i rastinjem koja razara bedeme kula. U još nepovoljnijoj situaciji je podgrađe koje je nemoguće istraživati bez dislokacije magistralnog puta i zatvaranja kamenoloma (Simić, 2000). Do 2010-ih Golubačka tvrđava je bila zapuštena, unutrašnji drveni prilazi kulama su truli i opasni, pa je posmatranje tvrđave bilo bezbedno samo sa spoljne strane, a ulaz u tvrđavu, iako je moguć penjanjem uz zidine, nije bio preporučljiv iz bezbednosnih razloga.

Stanje pre obnove se može opisati kroz sledeći navod:Zidine, kule i kamena stepeništa su u dosta dobrom stanju, ali su drveni spratovi i stepenice odavno istrulele i pretvorile se u prah. U 5. kuli su naknadno postavljena vrata, koja su u dobrom stanju, kao i spratovi sa stepenicama kojima se moglo izaći na njen vrh ili sići u tminu nižih spratova. Danas su viši spratovi skroz urušeni, dok su daske koje čine pod i grede koje ih drže, u nivou ulaznih vrata trule i potpuno nebezbedne za kretanje. Uz stepenice (VI) ima ostataka drvene ograde, koja je skroz istrulela, na kojoj se vide buketi cveća ostavljeni u spomen na devojku koja je poginula kada se ograda, na koju se oslonila, polomila. Slična nesreća se dogodila I 27.09.2008. godine, kada se, tokom đačkog izleta učenika Mladenovačke gimnazije, pod jednom učenicom odvalio deo građe tvrđave na kome je stajala, nakon čega je pala sa vrha glavne kapije (II) na magistralni put koji kroz nju prolazi. Ona je nakon toga prevežena u Požarevačku bolnicu, a zatim i u beogradski Urgentni centar, a lekari su njeno stanje ocenili kao veoma teško, ali su napomenuli da se devojka nalazi van životne opasnosti.

Obnova tvrđave

Projekat obnove tvrđave Golubac

Završni radovi na obnovi tvrđave, novembar 2018. godine

Golubačka tvrđava posle rekonstrukcije, juli 2019. godine

Vlada Republike Srbije je konkurisala sa projektom rekonstrukcije tvrđave Golubac kod IPA fondova Evropske unijeu okviru međunarodnog projekta „Put kulture – Tvrđave na Dunavu“.^[Sredstva su preko ovih fondova obezbeđena u visini od 6, 5 miliona evra.^[Idejni projekat obnove tvrđave je uradila arhitekta Marina Jovin, stručni konsultanti na projektu su bili Siniša Temerinski i arheolog dr Miomir Korać. Očekivalo se da će obnova trajati pet godina.

Obnova tvrđave pokrenuta je „spolja”. Izvan tvrđave, na prostoru Podgrađa, nakon izgradnje obilaznice i tunela i uklanjanja zgrada PIM-a, izgrađen je parking prostor i naspram parkinga pristan za brodove i privezi za mala plovila. Ispred parkinga prema tvrđavi smeštena je zgrada vizitorskog centra, sa sanitarnim blokom za posetioce, informacionim turističkim punktom, salom za izložbe i prezentacije, kancelarijom, a drugom krilu je restoran sa velikom terasom prema vodi. Između dva krila je amfiteatar za izlaganje prvih podataka o spomeniku i odatle polaze dve staze do Tvrđave – jedna pored vode, a druga između prostora za odmor i arheološkog parka koje idu. Jedini objekat PIM-a koji se neće uklanjati je drobilica koja će biti adaptirana za slikarske atelje, sa stanovanjem (Opština Golubac – Elaborat Tvrđava Golubac, 2010). Program se realizuje u okviru saradnje između Srbije I Rumunije, koji finansira Evropska unija (TO Golubac, 2010; Plan detaljne regulacije za revitalizaciju tvrđave Golubački grad, Službeni glasnik opštine Golubac 12/2010). Sporazum o realizaciji projekta Revitalizacija Golubačke tvrđave koja se realizuje u okviru Dunavske strategije u Srbiji potpisan je u aprilu 2014. godine u Vladi Srbije. Tender za realizaciju projektnih aktivnosti je raspisan u aprilu 2014. od strane Austrijske razvojne agencije (ADA) za svih pet predviđenih aktivnosti, a finansira se iz IPA fondova za 2011. godinu i to u iznosu od 6,6 miliona evra (www.glassrbije.org).

Prilikom izgradnje Đerdapske saobraćajne magistrale, kroz tvrđavu je probijen put. Tada je uništena glavna kapija, do koje se stizalo preko mosta, jer se ispred utvrđenja nalazio vodeni rov. Saobraćajnica prolazi kroz kulturno zaštićeni prostor. Pre početka rekonstrukcije biće izgrađena obilaznica čime će se postojeći saobraćajni koridor premestiti iz tvrđave. Tokom obnove planirano je da se u kulama u nižim zonama tvrđave naprave sadržaji do kojih mogu da dođu svi posetioci, u ovom delu biće smešten muzej Golubačkog Grada, sa više od 100 arheoloških eksponata iskopanih na ovoj lokaciji.Na kulama na višim kotama biće urađeni vidikovci i sadržaji namenjeni mlađim posetiocima i sportistima.Tuneli koji postoje u utvrđenju će nakon isključenja saobraćaja postati klub restorani. Na obližnjem kamenolomu, biće izgrađen veliki amfiteatar, pored koga će se nalaziti slikarski i keramičarski ateljei.Projektom je predviđeno da se izgradi pristaništa za brodove, sa svim pratećim sadržajima, kao i izgradnja Vizitorskog centra. U delu između Vizitorskog centra i tvrđave, biće izgrađen bazen sa filtriranom dunavskom vodom, a uz obalu prostor je predviđen za vodene sportove, dok na velikoj poljani prostor je predviđen za male sportove ili viteške turnire. Na padini okrenuoj ka Dunavu, biće izgrađeno devet drvenih apartmana, projektovanih u duhu tradiocionalne arhitekture. U blizini tvrđave, na Donjoj marini, biće izgrađeno Ribarsko selo, čija će izgradanja koštati 40 miliona dinara.Tu je predviđeno da se napravi mala marina za čamce i mala plovila, obaloutvrda, saobraćajnica, riblji restoran, kao i objekat za smeštaj gostiju.

Povodom 590 godina od smrti Despota Stefana Lazarevića na Tvrđavi Golubački grad 15. jula 2017. održano je pesničko večeMatije Bećkovića pod nazivom „Pesnik pesniku“.

Danas je Golubački grad-tvrđava vrlo posećen, što zbog činjenice da kroz njega prolazi magistralni put, što i zbog toga što se nalazi blizu Lepenskog Vira, tako da ta dva lokaliteta tvore zajedničku urističku celinu. Napori, koje opština Golubac ulaže u ovo utvrđenje su usmereni ka afirmaciji značaja Golubačke tvrđave na turističkoj karti Srbije, pa I Evrope.

U novembru 2018. je objavljeno da se obnova tvrđave privodi kraju i da je 90 odsto radova završeno.Obnovljena tvrđava je svečano otvorena 29. marta 2019.