Petrovaradinska tvrđava se nalazi u Novom Sadu, Srbiji, u mestu Petrovaradin na obali Dunava i obroncima Fruške gore.

Kamen temeljac je položio austrijski princ Kroj. Izgradnja tvrđave, po projektu francuskog vojnog arhitekte Sebastijana Vobana, trajala je punih 88 godina, sve do 1780. Izgradnju su vodili austrijski vojni arhitekti. Tvrđava je izgrađena na 122 hektara, na uzvišenju koje dominira okolinom. Bila je neosvojiva za ondašnju ratnu tehniku i već tada je dobila naziv Gibraltar na Dunavu. Kao isključivo vojni objekat, Petrovaradinska tvrđava služila je sve do 1948. godine. Pod zaštitu države stavljena je 1951. godine, od kada predstavlja kulturni i turistički objekat. Pored muzeja, arhiva i niza umetničkih ateljea, poslednjih godina na Petrovaradinskoj tvrđavi održava se muzički festival “Egzit“.

Praistorija

Prema ranijim saznanjima, na Petrovaradinskoj tvrđavi prvo ljudsko naselje postojalo je još 4500. godina pre nove ere ali nakon arheoloških otkrića na samom početku istraživanja istorija ovog prostora pomerena je na period 19.000-15.000 godina pre nove ere. Zahvaljujući tome znamo da čovek u kontinuitetu nastanjuje prostor Petrovaradinske stene od praistorije do danas, pa čak i paleolitu kada su se ljudska staništa uglavnom nalazila u pećinama.

Istraživanjem ostataka naselja iz mlađeg bronzanog doba (3000 godina pre nove ere) arheolozi su pronašli i bedeme pojačane koljem i palisadama iz tog perioda koji svedoče da je još u vreme tzv. vučedolske kulture postojalo utvrđeno naselje. O tome postoje brojni

Srednji vek

Posle eneolita na Petrovaradinskoj steni su se smenjivale različite kulture. Oko stote godine pre nove ere ove prostore naseljavaju Kelti koje sto godina kasnije smenjuju Rimljani koji utvrđivanjem granice na Dunavu grade tvrđavu Kuzum (lat: Cusum) koju će u petom veku razoriti Huni. Polovinom XIII veka skoro na istom mestu naseljavajcu se katolički monasi iz reda ” cistercita” ( lat. ‘ordo cisterciensis’). Dozvolom ugarskog kralja Bele IV grade manastir koji nazivaju Belakut. Manastir je nakon provale Tatara utvrđen.

Veći značaj tvrđava dobija sa povećanom opasnošću od novoh osvajača – Turaka Osmanlija. U Petrovaradinu često je boravio mađarski kralj Matija Korvin. Tu je 1463. godine sklopio ugovor sa Mletačkom republikom i istovremeno razgovarao sa vlastelom oko odbrane od Turaka. Godine 1475. Korvin donosi odluku da zarati sa Turcima. Mađarski kralj Vladislav II takođe posećuje Petrovaradin gde raznim olakšicama podstiče napore da se sakupi više radne snage na opravkama kula i bedema. Nadbiskup Petara Varadi 1501. godine uz velike napore uspeva da obnovi tvrđavu.

Izgled Petrovaradinske tvrđave u srednjem veku

Tvrđava se sastojala iz dva dela – spoljašnjeg i unutrašnjeg. Glavna kapija spoljašnjeg zida koja je imala mali pokretni drveni most sagrađena je tokom XV veka. Ispred spoljnog zida tvrđave nalazio se dubok rov. Spoljni zid je samo sa istočne strane imao sve polukule ojačane potpornim stubovima. Od spoljne kapije vodio je put prema kapiji unutrašnje tvrđave koja je bila pravougaonog oblika. Istočni zid unutrašnje tvrđave je bio zajednički zid sa spoljašnjim zidom. Gde su bili spojeni bio je ojačan polukulama. Ovaj zid je takođe bio pojačan potpornim kosim stubovima a na zapadnoj strani je imao dve polukule kao pojačanje. U sredini unutrašnje tvrđave nalazila se crkva čija je apsida bila okrenuta ka istoku. Sa obe strane crkve nalazili su se okrugli rezervoari za vodu. U severozapadnom delu unutrašnje tvrđave nalazila se komandantova palata. Na levoj obali Dunava nalazio se mostobran oko koga je bio rov ispunjen vodom. Na zapadnoj strani zida mostobrana nalazila se kula za artiljerijsku bateriju sa pet otvora za topove. Na severnoj i južnoj strani zida nalazile su se kapije.

U svom zapisu Evlija Čelebija o Petrovaradinskoj tvrđavi kaže:

„Grad Varadim leži na obali reke Dunav, njegova citadela ima šestougaoni oblik a nalazi se na jednom visokom brdu koje se diže nebu pod oblake. To je nepristupačan, čvrst i u istinu star grad… Grad ima sedam velikih kula, svi bastioni izgrađeni su skladno… U tvrđavi ima svega dve stotine daskom pokrivenih kuća bez ograda i bašta, zatim Sulejman-hanova džamija, skladište municije i žitni ambari… Na jugoistočnoj strani nalaze se samo bregovi i po njima sve sami vinogradi.“

Novi vek

Vladavina turaka

Godine 1525. u Petrovaradinskoj tvrđavi bilo je svega 1000 konjanika i 500 pešaka da bi se krajem godine taj broj povećao na 4000 vojnika. Pred opasnošću od Turaka zapovedništvo nad Petrovaradinom preuzeo je Pavle Timori, raniji zapovednik Budimskog grada. Njegovi zahtevi za pojačanjem u vojsci i novcu nisu stizali. Umesto od pomoći, od kralja Lajoša II, stiže samo uputstvo da se sa glavnim snagama prebaci na levu obalu Dunava a zapovedništvo nad tvrđavom prepusti Đorđu Alapiju. Pod zidine Petrovaradina 13. jula 1526. godine stigla je turska vojska jačine 40.000 ljudi predvođena velikim vezirom Ibrahimom. Sultan Sulejman Veličanstveni se sa glavninom svojih snaga ulogorio kod Iloka. Nakon dvonedeljne opsade i uz upotrebu minskog napada turci su uspeli da osvoje tvrđavu čiji su gotovo svi branioci poginuli. Petrovaradin pod turskom vlašću kao i ogroman deo Ugarske države ostaje sve do Velikog bečkog rata (1683-1699). Nakon upada u Austriju i neuspele opsade Beča, Turska vojska počinje povlačenje i u nizu poraza napušta većinu gradova kao i Petrovaradin. Glavnina carske austrijske vojske koju su činili 27 bataljona pešadije i 77 eskadrona konjice stigla je u Petrovaradin 18. jula 1688. godine. U prisustvu ove vojske od oko 3000 vojnika, određeno je da se radi na ojačavanju tvrđave. Popravljene su samo breše i izgrađen rov sa četiri redute na mestu današnjeg Podgrađa ispred koga je bio rov ispunjen vodom. Takođe se tu nalazilo sedam napuštenih i spaljenih kuća. Takođe je podignut i pontonski most. Nakon proterivanja Turaka iz Petrovaradina započinje rušenje stare srednjevekovne tvrđave kako bi se započela izgradnja nove po tada najmodernijem sistemu gradnje fortifikacija. Želeći da povrati izgubljenu tvđavu Turci započinju nekoliko pohoda. Doživljavaju strahovite poraze u bitkama kod Slankamena 1691 i bitke kod Sente 1697. godine a usled loših vremenskih prilika napuštaju opsadu Petrovaradina 1694. godine.

Opsada 1694. godine

Pred opasnošću od Turaka, na Petrovaradinskoj tvrđavi se dosta radilo. Izgrađena su dva pojasa zemljanih šančeva na južnoj strani tvrđave. Ovaj element poljske fortifikacije, prvi put se pominje 1692. a dupliran je 1694. godine po nalogu grofa Karafe. Veliki vezir Surmeli Ali-paša stigao je iz pravca Beograda pred Petrovaradinsku tvrđavu 9. septembra 1694. godine. Dunavom je plovila turska ratna flotila. Namera je bila da opsadom zauzmu tvrđavu. Bombardovanje je počelo 12. septembra sa kopna i vode. Koncentracija turske artiljerijske vatre bila je na šančeve, vodeni grad, dve redute uzvodno od mostobrana i austrijsku vojsku ispred mostobrana. Postavljanje turske artiljerije na Veliko ratno ostrvo prilikom ove opsade dovešće kasnije da se na tom mestu sagradi jedno malo utvrđenje. Ispred zemljanih šančeva Turci su napravili prvu paralelu od koje su dalje kopali sape prema šančevima kako bi započeli minski napad. Takođe su bacanjem balvana u Dunav pokušali da poruše dva pontonska mosta kao i plivačima koji su makazama trebali da prerežu konopce koji su držali pontonske mostove. Oslanjajući se na tvrđavu, Austrijanci su 14. septembra ispadom pokušali da razbiju opsadu ali su bili odbačeni. Uspeli su, međutim, da spreče razbijanje pontonskih mostova. Sačuvavši pontonske mostove Austrijanci su prebacili konjicu i pešadiju koja je kao pojačanje stigla iz Futoga. Napadi na turske položaje nastavljeni su do 19. septembra ali takođe bez uspeha. U međuvremenu, Šajkaška flotila je nizvodno zaplenila turske šajke koje su bile namenjene za snabdevanje hranom. Svakodnevne borbe, kiša, vetrovi, velike hladnoće iscrpljivali su Turke. Velika bujica je preplavila turske rovove i odnela šatore. Novonastale neprilike i pojava epidemija među turskom vojskom kao i približavanje predstojeće zime nakon samo 23 dana opsade, počelo je povlačenje prema Beogradu.

Početak obnove tvrđave i bitka 1716. godine

Katastrofalan poraz Turske vojske kod Sente stvorio je povoljne uslove za Austrijance na mirovnim pregovorima u Karlovcima 1699. godine. Prvi plan za izgradnju tvrđave izradio je inženjerski pukovnik grof Matijas Kajzersfeld a naredni inženjerski pukovnik grof Luiđi Ferdinando Marsilji. Za izvršenje radova bio je zadužen inženjerski pukovnik Mišel Vamberg a nakon njegove smrti (1703.) inženjerski pukovnik Gisenbir do 1728. godine. Tvrđava je polako dobijala svoj oblik. Sagrađeni su bastioni, ravelini i kontragarde na gornjoj tvrđavi. Položeni su temelji stalnih objekata. Sagrađen je novi mostobran i malo utvrđenje na Velikom ratnom ostrvu. Bedemi donje tvrđave ozidani su 1711. godine.

Radove prekida izbijanje novog Austrijsko-turskog rata (1716-1718). U nastojanju da izmeni odluke Karlovačkog mira Turska je preduzela pohod na Austriju. Princ Eugen Savojski došao je u Futog 9. jula 1716. godine sa 42.000 pošaka i 23.000 konjanika. U Petrovaradinskoj tvrđavi se već nalazilo 8.000 vojnika. Tokom 26, 27 i 28 jula Veliki vezir Damad Ali-paš a je prešao Savu sa oko 150.000 vojnika. Između Petrovaradina i Karlovaca 2. avgusta došlo je do sukoba predhodnica. Grof Palfi sa 1.300 konjanika i oko 500 pešaka naišao je na 15.000 turkih konjanika. Nakon višečasovne bitke Palfi se povukao ka Petrovaradinu. Opkolivši Petrovaradin turska vojske je započela bombardovanje i kopanje rovova ka tvrđavi. Sa druge strane tokom noći između 4 i 5 avgusta Eugen je prebacio svoje trupe na Sremsku stranu i u rano jutro napao tursku vojsku koja nije očekivala napad. Levo krilo austrijske vojske pod komandom grofa Aleksandra Virtenberga snažno je udarilo na tursko desno krilo. Zajedno sa levim krilom austrijski centar je napao janičare koji se se snažno suprotstavili i odbili napad i potisnuli ga u centar. Regrupisanjem snaga u centru Eugen je uspeo zaustaviti napad i levo krilo je dobilo otvoren put ka mestu gde se nalazio Damad Ali-paša koji je ispred svog šatora sa najvišeg brda posmatrao bitku. Udarom desnog krila i rezervnih trupa austrijske vojske turska linija odbrane je počela pucati. Konjica koja je trebala da pomogne janičarima se okrenula i napustila bojište. Među turskim vojnicima je nastala panika i nered koja se prenela i na zapovedništvo. Bitka je do 11 časova bila rešena. Turska vojska se u paničnom begu povlačila prema Beogradu a Veliki vezir je poginuo. Postoji nekoliko verzija njegove smrti. Jedna kaže da je videvši bezizlaznu situaciju seo na konja i zajedno sa grupom najodanijih boraca uleteo u srce bitke gde je bio pogođen puščanim metkom dok je prema drugoj izvršio samoubistvo. Beživotno telo Velikog vezira je preneto u Beogradsku tvrđavu gde je sahranjen. Sjajna ofanzivna taktika Eugena Savojskog i vođenje trupa njegovih generala rešilo je bitku sa dvostruko brojčano nadmoćnijim neprijateljem za četiri sata. Austrijski gobici su iznosili 2212 poginula vojnika, 2358 ranjenika od toga 206 oficira. Gubici među turkom vojskom su procenjeni između 6.000 i 30.000 vojnika. Austijanci su zaplenili ogromnu količinu ratnog materijala koja je procenjena na 2.500.000 guldena. Ova velika bitka je ostavila tragove koji se i danas vide u toponima okolnim brda: Vezirac, Alibegovac i Tatarsko brdo. Nakon bitke kod Petrovaradina Eugen je u narednoj godini osvojio Temišvar i Beograd čime su stečeni povoljni uslovi za sklapanje mira Požarevcu kojim je Austrija dobila Banat i severni deo Srbije.

Nastavak izgradnje tvrđave

Pošto je granica između Austrije i Turske sa Srema pomerena na centralnu Srbiju Petrovaradinska tvđava je ostala u pozadini i manje važna. Radovi na izgradnji su usporeni a zastoj nastaje 1728. godine. Sve do 1753. godine na tvrđavi se radilo samo ono što je bilo najnužnije. Nijedan započeti objekat nije bio završen. U izveštaju komisije Ratnog saveta iz 1735. godine vidi se da je istočna strana hornverka bila otvorena a zemljani bedemi donje tvrđave su bili zapušteni i napola srušeni. Predložen je plan da se ovi nedostaci otklone ali nikakvog pomaka nije bilo.

Zamašni radovi na tvrđavi započeti 1753. godine menjaju izgled vodenog grada, gornje tvrđave, mostobrana, “hornverka”, ruše se neozidani bedemi “kronverka”. Izgrađuju se nove kasarne, barutni magacini, staje i topovse šupe i konjušnice. Ovi radovi rađeni su do 1766. godine.

Vojni inženjer i komandant minerskog korpusa major Šreder započine 1764. godine planove na izgradnji kontraminskog sistema (Podzemne vojne galerije) ispod “hornverka” u dužini od 16 kilometara. Izradnja kontraminskog sistema potrajala je do 1776. godine.

Zvanično, poslednji radovi na izgradnji tvrđave su obavnjeni 1780. godine ali se sa radovima produžilo do 1790. godine kada petrovaradinska tvrđava postaje najsavremenije naoružana tvrđava cele Monarhije. Tadašnje njeno naoružanje sastojalo se od 400 artiljerijskih oruđa rezličitog kalibra što je za tadašnje prilike bio izvanredno veliki broj.

Slobodna streljačka kompanija

Privilegovan status u okviru Sremske vojne granice stekao je Petrovaradin, ali ne u obliku vojnog komuniteta nego kao Slobodna straljačka kompanija (nem. Frey Schützen Compagnie). To se dogodilo 31. oktobra 1748. godine kada je Regulativ generala Engelshofena stupio na snagu a koji je Dvorski ratni savte potvrdi 10. marta 1751. Kao Slobodna streljačka kompanija Petrovaradin je uključen Petrovaradinsku regimentu, ali je jurisdikciju nad njim imao Dvorski ratvi savet u Beču, koji ju je ostvarivao preko komandanta Petrovaradinske tvrđave. Kompanija je imala 220 strelaca-građana, a njen glavni cilj zadatak bila je odbrana tvrđave u slučaju opsade, kao i snabdevanje vojske u Tvrđavi i opsluživanje oficira i vojnih službenika u njoj. Inače, svi su bili oslobođeni od redovne vojno-graničarske službe. Na čelu Kompanije, kao organ vlasti, bio je kapetan koga je imenovala Slavonska generalna komanda čije je središte bilo u Osijeku. Punopravni članovi Kompanije, odnosno strelci, prolazili su kroz vojnu obuku delom kod topova, kao artiljerci, delom sa puškama kao strelci. Kompanija je imala svoj pečat, grb i zastavu na koju su građani polagali zakletvu vernosti. Stanovnici Kompanije bili su svrstani u dve kategorije: slobodne strelce (ili građane) i bećare. Godine 1766. u Kompaniji bilo je 370 građanskih (streljačkih) i 70 bećarskih porodica. Stanovnici Petrovaradina tog doba bili su austrijski Nemci i Nemci iz Rajha, Česi, Hrvati, a u manjoj meri Jermeni, Cincari i Jevreji a kasnije i Srbi iz Komuniteta Bukovac priključeni Petrovaradinu 1777. Godine 1787. prestala je da postoji Kompanije slobodnih strelaca, a Petrovaradin je i faktički i formalno dobio status komuniteta. Kada je 1808. došlo do stvaranja građanske milicije (nem. Landver), Petrovaradinski komunitet uključujući i Bukovac, trebao je da srži dve kompanije ili čete, kao rezervu za posadu u tvrđavi u vreme velike ratne opasnosti.

Tvrđava u 19. veku

Želeći da pomognu Prvi srpski ustanak, Novosađani su zlatnicima platili podmitljive austrijske oficire, uspeli su da iz Petrovaradinske tvrđave prokrijumčare dva topa.

Nakon propasti Prvog srpskog ustanka, njegov vođa, vožd Đorđe Petrović, pored još nekih vođa ustanka bio je zatočen u Petrovaradinskoj tvrđavi.

Kao tokom 18. veka tako i u 19. veku tj. od njenog osnivanja 1750 do 1880, jedinice Petrovaradinske regimente učestvovale su u 30 ratova i preko 140 bitaka koje je Austrija vodila širom Evrope.

Nakon velikih poplava 1827 i 1832. godine u Dunav je potonulo mala fortifikacija koja je bila izgrađena na Velikom ratnom ostrvu.

Revolucionarni događaji koji su zahvatili Austriju 1848. godine nisu zaobišli ni Petrovaradin ni Novi Sad. Garnizon Petrovaradinske tvrđave je prišao vođi revolucije Lajošu Košutu. Kontrarevolucionarne jedinice pod komandom bana Josifa Jelačića ulaskom u Novi Sad 12. juna 1849. godine izazvale su reakciju garnizona koji je otvorio artiljerijsku vatru na grad i gotovo ga potpuno srušile.

Prvi svetski rat

Nakon Sarajevskog atentata odnos vlasti prema slovenskom stanovništvu veoma se pogoršalo. U Petrovaradinu je zabranjen rad Hrvatskog pjevačkog društva “Neven”, Hrvatske čitaonice i Hrvatskog sokola. Posle prodora srpske vojske u Srem 1914. godine došlo je do hapšenja velikog broja Srba iz Srema. Većina njih je internirana u Petrovaradin i smeštena u već pripremljene logore. U logoru je bilo preko 2000 lica. Neki su optuženi za veleizdaju i izvedeni pred vojni sud. Oni su bili osuđeni na smrt i streljani su na Petrovaradinskoj tvrđavi 14. oktobra 1914. godine. Tri dana kasnije sud je osudio na smrt još 37 ljudi nad kojima je odmah izvršena smrtna kazna.

U Petrovaradinu je bio zatvoren austrougarski podoficir Josip Broz. Petrovaradin je postao jedna od veoma važnih saobraćajnih čvorišta gde su se Austro-ugarske snage prebacivale preko Dunava. Kako je za prebacivanje vojske pontonski most bio nedovoljan izgrađen je provremeni most na drvenim stubovima tzv. Poćorekov most. Most je imao električno osvetljenje i čuvalo a je sto vojnika.

Za vreme rata U Petrovaradinu je bio smešten veliki broj zarobljenika sa balkanskog i italijanskog fronta. Oni su korišteni kao besplatna radna snaga za izgradnju nasipa na desnoj obali Dunava. U Petrovaradinskoj vojnoj bolnici nalazio se veliki broj ranjenika. Jedno vreme u Petrovaradinu se nalazila i Ratna komanda protiv Srbije.

Nakon proboja Solunskog front i oslobođenja Srbije srpska vojska je nastavila napredovanje na sever i 9. novembra 1918. godine ušla je u Petrovaradin zajedno sa francusim kolonijalnim trupama iz Senegala.

Čovek koji je spasao Petrovaradinsku tvrđavu

Nakon Prvog svetskog rata, Petrovaradinska tvrđava ulazi u sastav novoformirane države Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Kako su, razvojom vojne tehnike, tvrđave sagrađene tokom 17. i 18. veka izgubile svoj strategijski značaj i namenu, vojni vrh odlučuje da se potpuno ili delimično sruše tvrđave u Beogradu, Osijeku, Brodu, Rači, Karlovcu… na listu za rušenje bila je i Petrovaradinska tvrđava. Pukovnik Dragoš Đelošević, čovek koji je bio zadužen ovaj nezahvalan posao naredio je rušenje ovih tvrđava ali je poštedeo te sudbine Petrovaradinsku tvrđavu. Govorilo se da ju je poštedeo jer mu je bila “suviše lepa da bi je srušio”.

Drugi svetski rat i Petrovaradinska tvrđava

Pred Drugi svetski rat, na Petrovaradinskoj tvrđavi u Petrovaradinu i njegovoj bližoj okolini izgrađen je pojas betonskih bunkera za smeštaj mitraljeza i posade koja ga opslužuje. Slomom i podelom Kraljevine Jugoslavije nakon Aprilskog rata 1941. godine Petrovaradin ulazi u sastav novoformirane Nezavisne države Hrvatske. Na tvrđavi bila je smeštena Pilotska škola, protivvazdušna odbrana a kasnije i komanda SS trupa. Iz Petrovaradinske tvrđave pokretan je veći broj bezuspešnih operacija kako bi se uništile Partizanske snage na Fruškoj gori. Do septembra 1944. godine više od polovine petrovaradinskog garnizona prešao je na stranu narodnooslobodilačke vojske. Petrovaradinska tvrđava oslobođena je 23. oktobra 1944. godine, jedan sat nakon ponoći.